Instytut Socjologii

Projekt uzyskał finansowanie Narodowego Centrum Nauki

Kierowniczka projektu: dr hab. Marta Smagacz-Poziemska
Zespół badawczy: dr hab. Andrzej Bukowski, dr hab. Marcjanna Nóżka, dr Karol Kurnicki, dr hab. Krzysztof Bierwiaczonek, mgr Natalia Martini
Czas trwania projektu: 2015-2019

 

Celem naszych badań była odpowiedź na pytanie, jak tworzą się, reprodukują i zmieniają zbiorowości mieszkające we współczesnych w dużych miastach.Dążyliśmy też do odkrycia i opisania mechanizmów wytwarzania różnic i granic społecznych na miejskich osiedlach, a poprzez nie: strukturyzowania się zbiorowości osiedlowych.

Sąsiedztwo jest jednym z najważniejszych środowisk życia każdego człowieka. To w miejscach zamieszkania, w toku rutynowych działań i zwyczajnych wydarzeń, dorastamy, wychowujemy dzieci, starzejemy się. Wydajemy pieniądze (kupując, wynajmując), zarabiamy (wynajmując komuś). Lubimy w nich przebywać albo marzymy o wyprowadzce. Upiększamy, ogradzamy, przemykamy przez osiedle do mieszkania.

Dynamiczne zmiany społeczno-demograficzne, kulturowe, ekonomiczne i polityczne ostatnich lat zmieniły sąsiedztwa w dużych miastach. Rosnąca mobilność ludzi, indywidualizacja stylów życia i rozwój technologii, wpływając na sposoby komunikowania się, formy pracy i wypoczynku, unieważniają wykorzystywane w XX wieku koncepcje sąsiedztwa jako dającej się wyodrębnić zbiorowości ludzi, których łączą relacje wynikające ze styczności przestrzennych i wspólnych interesów, jak również poczucie bycia sąsiadami (i tego, kto jest „poza sąsiedztwem”).

Nie oznacza to jednak, że w miejscu względnie stabilnych struktur tak rozumianego sąsiedztwa nie pojawiają się struktury innego rodzaju. Zrozumienie społeczności osiedli jest ważnym elementem lepszego rozumienia mechanizmów strukturyzowania się społeczeństwa w ogóle, czynników integracji i dezintegracji społecznej, jak również wkładem socjologii w lepsze planowanie przestrzenne, wrażliwe na kwestie społeczno-kulturowe.

1. Inspirując się relacyjną koncepcją granic i różnic etnicznych F.Bartha oraz korzystając z teorii praktyk społecznych (głównie T.Schatzkiego), przyjęliśmy założenie, że współczesne sąsiedztwa organizują się inaczej: na bazie codziennych praktyk, które jednak nie tworzą (albo nie muszą tworzyć) stabilnego, spójnego układu społeczno-przestrzennego.

2. Na podstawie modelu teoretycznego opracowaliśmy narzędzia badawcze (scenariusze wywiadów i schematy obserwacji).

3. W toku jakościowych badań empirycznych prowadzonych w 3 polskich miastach dobranych według kryteriów zróżnicowanych przypadków, a w każdym z miast w 2 osiedlach (starego i nowego typu) przeprowadziliśmy obserwacje oraz łącznie 150 wywiadów z mieszkańcami i ekspertami społecznymi. Poprzez wywiady dotyczące życia codziennego na osiedlach badaliśmy, które praktyki społeczne są kluczowe dla strukturyzowania się zbiorowości terytorialnej.

4. Zgromadzony materiał empiryczny z wywiadów został przeanalizowany pod kątem praktyk społecznych o największej „skuteczności” i sile różnicowania społecznego i wytwarzania granic na osiedlach. Wyodrębniliśmy też praktyki społeczne o potencjale integracyjnym, niwelującym różnice społeczne istotne w innych praktykach (np. związane z wiekiem, pozycją klasową).

1. Opracowaliśmy autorski, aplikacyjny model praktyki społecznej oraz przetestowaliśmy go w warunkach różnych typów wielkomiejskich osiedli.

2. Opracowaliśmy modele operacyjne (z listami wskaźników) osiedlowych praktyk społecznych oraz przetestowaliśmy możliwości i ograniczenia narzędzi badawczych i analitycznych w badaniach miejskich.

3. Opracowaliśmy autorską metodykę badań nad praktykami osiedlowymi, w tym autorskie narzędzie badawcze (scenariusz wywiadui schemat obserwacji dot. praktyk osiedlowych) wraz z instrukcją wykorzystywania narzędzia.

4. Zgromadziliśmy unikatowy materiał empiryczny z wywiadów prowadzonych zgodnie z metodyką (pkt.3) – 150 wywiadów z 6 osiedli mieszkaniowych w 3 miastach dobranych wg kryteriów zróżnicowanych przypadków (Kraków, Lublin, Tychy).

5. Zgromadziliśmybogatymateriał wizualny z rekonesansu, obserwacji i spacerów badawczych, stanowiący ilustrację i dokumentację zróżnicowanych praktyk społecznych.

6. Wykazaliśmy na podstawie materiału empirycznego użyteczność koncepcji praktyk społecznych do badania współczesnych zbiorowości osiedlowych w dużych miastach.

7. Opisaliśmy i przeanalizowaliśmy osiedlowe praktyki, ich strukturę i wzajemnepowiązania, w tym zwłaszcza praktyki: park(ing)owania, gospodarowania przestrzenią, dozorowania, praktyki troski, „praktykiprzyjemnościowe”,oraz wynikające z nich konsekwencje społeczno-przestrzenne, tj. (re)produkowania granic między (osiedlowymi) zbiorowościami. Rezultaty opisane są w opublikowanych i przygotowanych do publikacji artykułach.

8. Wykazaliśmy znaczenie materialności (zarówno w rozumieniu przestrzeni osiedlowej jako całości, jak rozmaitych jej sektorów oraz elementów materialnych) jako czynnika strukturyzującego praktyki osiedlowe, a tym samym zbiorowości terytorialne.

Socjologia miasta, urbanstudies, communitystudies – rezultaty z badań dostarczają modeli teoretyczno-metodologicznych w zakresie badań nad strukturyzowaniem się społeczności wielkich miast w warunkach ponowoczesności, w tym zmian wynikających z mobilności, prywatyzacji życia społecznego i przestrzeni miejskiej. Wnioski dotyczące kontekstualności i relacyjności różnic i granic są dziś szczególnie istotne w miastach rozrastających się, przyciągających nowych mieszkańców, w tym imigrantów. Badanie materialności jako komponentu praktyki społecznej przełożyło się na rozwój społeczno-przestrzennych koncepcji miasta i miejskości.

Współczesne teorie socjologiczne – w ramach projektu przetestowano teorię praktyk społecznych w układzie bardzo złożonym (gdzie „osiedle” traktujemy jako „ułożenie wielu praktyk społecznych”). Poprzez empiryczne testowanie koncepcji projekt przyczynił się do rozwoju tego podejścia teoretycznego w odniesieniu do problematyki miejskiej, a zwłaszcza problematyki wielkomiejskich sąsiedztw i procesów strukturyzujących wielkomiejskie społeczności osiedlowe.

Metodologia badań – szeroko zakrojone badania jakościowe pozwoliły zdefiniować możliwości i ograniczenia metodologiczne wynikające z przyjęcia teorii praktyk społecznych. Dokumentacja z badań zawiera liczne wskazówki i rekomendacje metodologiczne i metodyczne dla przyszłych badań prowadzonych w tym paradygmacie. Praktyka badawcza jest również rodzajem praktyki społecznej. Perspektywa teoretyczna przyjęta w projekcie pozwoliła wyciągnąć wnioski z doświadczeń z badań terenowych oraz sformułować ważne pytania dotyczące etyki badań społecznych, przede wszystkim badań o charakterze etnograficznym. W ten sposób projekt przyczynia się do rozwoju refleksji nad możliwościami i ograniczeniami etycznymi badań jakościowych.

Wyniki badań zostały również wykorzystanew praktyce projektowania urbanistycznego, w dwóch projektach konkursowych na osiedle mieszkaniowe. Wnioski i doświadczenia z badań mogą mieć też zastosowanie w planowaniu i wdrażaniu polityk lokalnych

• Bierwiaczonek, Krzysztof (2018), "Mikropolis w perspektywie badań nad tożsamością przestrzenną i sąsiedztwem", Miscellanea Anthropologica et Sociologica 19, no. 1: 269-286 (PUBLIKACJA).

• Bukowski, Andrzej, Marcjanna Nóżka, Marta Smagacz-Poziemska (2018). "How Do Parking Practices Structure Urban Territorial Communities?", Urban Development Issues 59: 5–16. doi:10.2478/udi-2018-0024.

• Bukowski, Andrzej, Marcjanna Nóżka, Marta Smagacz-Poziemska, Karol Kurnicki (2018) "Parkowanie i troska: teoria praktyki w badaniach nad osiedlami wielkomiejskimi", Przegląd Socjologiczny 67, no. 1: 139–164. doi:10.26485/PS/2018/67.1/7.

• Nóżka, Marcjanna (2017), "Wyzwania dla srebrnej pracy socjalnej w społeczności lokalnej", Zeszyty Pracy Socjalnej, nr 4: 291-310. (doi: 10.4467/24496138ZPS.17.018.8013)

• Nóżka, Marcjanna, Marta Smagacz-Poziemska (2018). "Różnice i granice z perspektywy relacyjnej koncepcji kultury i teorii praktyk społecznych: przypadek wielkomiejskiego osiedla", Kultura i Społeczeństwo no. 3: 147–166

• Nóżka, Marcjanna (2019), "Dzieci i młodzież w opiniach i praktykach seniorów. Przyczynek do rewizji międzypokoleniowych relacji", w: "Współczesny świat dziecka. Media i konsumpcja", red. Małgorzata Bogunia-Borowska, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

• Nóżka, Marcjanna (2019),"Codzienna partycypacja na przykładzie gospodarowania przestrzenią osiedlową”, Trzeci Sektor – tekst przyjęty do druku.

• Nóżka, Marcjanna (2019), "Zaradność społeczna w praktykach dozorowania przestrzeni blokowej i osiedlowej" – tekst przyjęty do druku w monografii wieloautorskiej.

• Smagacz-Poziemska, Marta, Andrzej Bukowski, Karol Kurnicki (2018) "'Wspólnota Parkingowania’: praktyki parkowania na osiedlach wielkomiejskich i ich strukturalne konsekwencje", Studia Socjologiczne no. 1 (228): 117–142. (doi:10.24425/119089).

• Smagacz-Poziemska, Marta, Marcjanna Nóżka (2018). "Architects and Designers Meet Sociologists to Design Urban Space: Reflection on the (im)possible Crossing of Disciplinary Borders", Societas / Communitas no. 1–1 (25–1): 135–149.

• Smagacz-Poziemska, Marta (2018)."Praktyki życia codziennego w wielkomiejskim osiedlu: ku nowym formom życia wspólnotowego?" Miscellanea Anthropologica et Sociologica 19, no. 1: 230–251 (PUBLIKACJA)

• Smagacz-Poziemska, Marta (2017) "Badania nad społecznościami lokalnymi i sąsiedztwami w mieście: perspektywa socjologiczna", w: Miejskie Środowisko Mieszkaniowe, red. Grażyna Schneider-Skalska i Elżbieta Kusińska, 139–155. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.

O naszych badaniach jest również w:

• książce Beaty Chomątowskiej "Betonia", Wyd. Czarne, Wołowiec 2018. (rozdział "Oddzieleni", s. 483-504).

• wywiadzie z M. Smagacz-Poziemską i K. Kurnickim (artykuł "Agent troski pośród bloków" w Magazynie Świątecznym "Gazety Wyborczej", 31.03.2018).